ΔΕΠΥ και Εκτελεστικές Λειτουργίες

Ποιες είναι οι Εκτελεστικές Λειτουργίες;
 Πώς επηρεάζουν ένα παιδί με ΔΕΠΥ;
Πώς μπορώ να ελέγξω αν το παιδί μου έχει αδυναμία στις Εκτελεστικές Λειτουργίες;

 

Η διάγνωση της ΔΕΠΥ βασίζεται στην αξιολόγηση της συμπεριφοράς που παρουσιάζει ένα παιδί, της απροσεξίας δηλαδή και της υπερκινητικότητας/παρορμητικότητας. Η σύγχρονη έρευνα ωστόσο παρέχει σημαντικές ενδείξεις ότι τα προβλήματα αυτά οφείλονται σε αδυναμίες σε επίπεδο λειτουργίας του εγκεφάλου και ότι η συμπεριφορά που βλέπουμε είναι απλά η «κορυφή του παγόβουνου» σε σχέση με το τι πραγματικά συμβαίνει σε ένα παιδί με ΔΕΠΥ. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ στην πραγματικότητα, παρουσιάζουν σημαντικές γνωστικές αδυναμίες σε τομείς που είναι σημαντικοί στην καθημερινή λειτουργία τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο.

Ιδιαίτερα η κατανόηση της απροσεξίας, έχει μετατοπιστεί από την αρχική «αδυναμία παραμονής στην εργασία» σε μια ευρύτερη έννοια που ονομάζεται Διαταραχή Εκτελεστική Λειτουργίας, η οποία περιγράφει ένα μοντέλο χρόνιων δυσκολιών στην εκτέλεση καθημερινών καθηκόντων. Αυτό καλείται μερικές φορές δυσλειτουργία στις Εκτελεστικές ή Επιτελικές Λειτουργίες.

 

Ποιες είναι όμως οι Επιτελικές Λειτουργίες;

Ένας από τους πιο απλούς τρόπους για να καταλάβουμε την επίδραση των Επιτελικών Λειτουργιών στη συμπεριφορά είναι να σκεφτούμε το ρόλο του μαέστρου σε μια ορχήστρα. Η ορχήστρα αποτελείται από πολλά και διαφορετικά είδη μουσικών οργάνων (όμποε, βιολί, κλαρινέτο κλπ.). Καθένα από τα όργανα αυτά μπορεί να παίξει ανεξάρτητα. Ο ρόλος του μαέστρου είναι να οργανώσει και να ενσωματώσει δυναμικά τα διαφορετικά όργανα της ορχήστρας ανά πάσα στιγμή, ώστε να πετύχει το μουσικό του στόχο. Με τον ίδιο τρόπο δρουν οι Επιτελικές Λειτουργίες του εγκεφάλου. Οργανώνουν τις πράξεις και τα συναισθήματα του ατόμου, ώστε να ρυθμίσουν και να καθοδηγήσουν τη συμπεριφορά του ανά πάσα στιγμή. Τα άτομα με αδυναμίες στις Επιτελικές Λειτουργίες υπολείπονται σε οργάνωση και προσοχή και δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε διάφορα πλαίσια ή καταστάσεις.

Ο ρόλος των Επιτελικών Λειτουργιών στη ρύθμιση της συμπεριφοράς μπορεί να συγκριθεί επίσης και με το ρόλο του εκτελεστικού διευθυντή μιας εταιρείας. Η σύγκριση αυτή μας βοηθά να περιγράψουμε πως οι Επιτελικές Λειτουργίες ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ο εκτελεστικός διευθυντής δρα ως ο επικεφαλής, υπεύθυνος για τη «λήψη αποφάσεων», οργανώνοντας, σχεδιάζοντας, καθοδηγώντας και ενσωματώνοντας τις πληροφορίες και τις αποφάσεις των διαφόρων τμημάτων της εταιρείας. Με τον ίδιο τρόπο οι Επιτελικές Λειτουργίες οργανώνουν τις πράξεις και τα συναισθήματα του ατόμου ώστε να ελέγξουν τη συμπεριφορά.

Περίπου στην προεφηβεία, το μετωπιαίο τμήμα του φλοιού του εγκεφάλου ωριμάζει, επιτρέποντας στα άτομα να εκτελούν εργασίες υψηλότερου επιπέδου όπως αυτές:

  • Ανάλυση μιας εργασίας
  • Σχεδιασμός του τρόπου εκτέλεσης της εργασίας
  • Οργάνωση των βημάτων που απαιτούνται για την εκτέλεση της εργασίας
  • Εκτίμηση του χρόνου που απαιτείται για την ολοκλήρωση της εργασίας
  • Προσαρμογή ή τροποποίηση των βημάτων, εάν χρειάζεται, για την ολοκλήρωσή της
  • Ολοκλήρωση του έργου έγκαιρα

Είναι προφανές ότι το παιδί, ο έφηβος ή ο ενήλικας που αντιμετωπίζει δυσκολίες στις Επιτελικές Λειτουργίες μπορεί να έχει προβλήματα με την ανάλυση, το σχεδιασμό, την οργάνωση, τον προγραμματισμό και την ολοκλήρωση των εργασιών του (εκτός προθεσμίας ή και καθόλου).

Ένα παιδί που δεν παρουσιάζει προβλήματα στις Εκτελεστικές Λειτουργίες μπορεί να εμφανιστεί ως εξής: Ο δάσκαλος αναθέτει στην ένα βιβλίο στην τάξη για να το διαβάσουν οι μαθητές και γράφει την ημερομηνία που πρέπει να έχουν ολοκληρώσει τη μελέτη στον πίνακα. Ένας μαθητής πρέπει να είναι σε θέση να σκεφτεί από πού θα πάρει το βιβλίο και πόσο καιρό θα χρειαστεί προκειμένου να τελειώσει την ανάγνωση του. Παράλληλα, πρέπει να κρατήσει κατά νου καθώς διαβάζει το βιβλίο να κρατάει σημειώσεις. Χρειάζεται αρκετός χρόνος για να γράψει μια περίληψη του βιβλίου, αν αυτό για παράδειγμα του ζητηθεί και πιθανά θα χρειαστεί να ζητήσει βοήθεια από τους δασκάλους ή τους γονείς του και να τη γράψει πριν την ημερομηνία που του ζητείται. Εάν ο μαθητής έχει επαρκείς Εκτελεστικές Λειτουργίες, η εργασία θα παραδοθεί στον δάσκαλο έγκαιρα. Αν όχι δε θα το κάνει ή θα καθυστερήσει.

Τα παιδιά και οι ενήλικες με ελλείμματα στις Εκτελεστικές Λειτουργίες, αντιμετωπίζουν προβλήματα στην οργάνωση των υλικών και στα χρονοδιαγράμματα. Ξεχνούν ή τοποθετούν σε λάθος σημείο χαρτιά, αναφορές και άλλα σχολικά υλικά. Μπορεί να αντιμετωπίζουν παρόμοιες δυσκολίες στα προσωπικά τους αντικείμενα ή στην οργάνωση του χώρου τους. Ανεξάρτητα από το πόσο σκληρά μπορεί να προσπαθούν, συνήθως υπολείπονται σε σχέση με αυτό που είναι αναμενόμενο για την ηλικία και τις ικανότητές τους.

Αρκετές έρευνες έχουν μελετήσει τις Επιτελικές Λειτουργίες στη ΔΕΠΥ. Γενικά οι μελέτες αυτές έχουν δείξει ότι η ΔΕΠΥ σχετίζεται με συγκεκριμένες δυσκολίες στις Επιτελικές λειτουργίες. Οι αδυναμίες όμως αυτές δεν υπάρχουν σε όλα τα παιδιά με ΔΕΠΥ. Τα παιδιά όμως με ΔΕΠΥ που παρουσιάζουν αδυναμίες στις Επιτελικές Λειτουργίες, έχουν χαμηλότερη ακαδημαϊκή επίδοση, είναι πιθανότερο να επαναλάβουν την τάξη, να χρειαστούν παράλληλη στήριξη και να μπουν σε τάξεις ένταξης σε σύγκριση με τα παιδιά με ΔΕΠΥ που δεν παρουσιάζουν τις αδυναμίες αυτές.

 

Πως εκδηλώνονται οι αδυναμίες των Επιτελικών Λειτουργιών στην τάξη;

Δραστηριότητες της Τάξης

  • Σχεδιασμός, εκτέλεση και έλεγχος των ασκήσεων ή των εργασιών
  • Συγκράτηση οδηγιών κατά νου, ιδιαίτερα αν οι οδηγίες είναι σύνθετες ή απαιτούν πολλά βήματα
  • Πολλαπλές δραστηριότητες (προσπάθεια οργάνωσης και ολοκλήρωσης πολλών δραστηριοτήτων μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα)
  • Αντίσταση ή καθυστέρηση των παρορμήσεων (για παράδειγμα, τάση να ξεστομίζει απαντήσεις αντί να αντιστέκεται στην παρόρμηση και να σηκώνει το χέρι του)
  • Δυσκολία στην έναρξη μιας εργασίας, ανεξαρτήτως του ενδιαφέροντος της
  • Δυσκολία στην τοποθέτηση στόχων και δημιουργία σταδίων προκειμένου να ολοκληρωθεί
  • Έλεγχος της σχολικής εργασίας (για παράδειγμα, έλεγχος για λάθη)
  • Έλεγχος του πως οι πράξεις επηρεάζουν τους άλλους σε μια κοινωνική περίσταση
  • Διαχείριση του χρόνου (για παράδειγμα, υπολογισμός του χρόνου που απαιτείται)
  • Οργάνωση των πληροφοριών ώστε να παρουσιαστούν προφορικά ή γραπτά

 

Χρήση στρατηγικών για την επίλυση προβλημάτων

Αδυναμία των Επιτελικών Λειτουργιών

  • Προκειμένου οι μαθητές να μάθουν και να εφαρμόσουν στην πράξη αυτορυθμιστικές συμπεριφορές (π.χ. ικανότητα να σχεδιάζουν, να  ελέγχουν τις σχολικές εργασίες, να βάζουν στόχους, να αξιολογούν την πρόοδο τους), πρέπει να τους δίνονται σαφείς οδηγίες, να «προπονούνται» και να έχουν εκπαιδευτική υποστήριξη,
  • Οι δραστηριότητες πρέπει να αναλύονται (π.χ. η πολυπλοκότητά τους, ο αριθμός των βημάτων επίλυσης, οι τύποι των ικανοτήτων που απαιτούνται, το εάν το περιεχόμενο είναι οικείο ή άγνωστο) προκειμένου να κατανοήσουν οι δάσκαλοι σε ποιον τομέα χρειάζονται οι μαθητές υποστήριξη και να επικεντρώσουν σε αυτόν τις οδηγίες τους,
  • Οι αδυναμίες  στις Επιτελικές Λειτουργίες είναι δυνατό να είναι παρούσες ακόμα και όταν ο μαθητής αποδίδει καλά σε ορισμένους  τομείς λειτουργικότητας (επιδόσεις φυσιολογικού επιπέδου σε σταθμισμένες δοκιμασίες ανάγνωσης ή/και μαθηματικών). Κατά συνέπεια, οι αδυναμίες στις Επιτελικές Λειτουργίες δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως τεμπελιά ή έλλειψη κινήτρων από την πλευρά του μαθητή,
  • Οι αδυναμίες στις Επιτελικές Λειτουργίες μπορεί να εμποδίζουν  το μαθητή να εκτελέσει μόνος του μια πολύπλοκη ή/και καινούρια δραστηριότητα. Για το λόγο αυτό, συγκεκριμένες οδηγίες που επισημαίνουν τα σημαντικότερα σημεία της κάθε εργασίας, βοηθούν τους μαθητές να μάθουν «πώς να διαβάζουν» και διευκολύνουν την ολοκλήρωση πολύπλοκων σχολικών εργασιών.

Κάθε παιδί με ΔΕΠΥ έχει διαφορετικές ανάγκες και η λειτουργικότητά του εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που αφορούν στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και ενεργεί.

Η νευροψυχολογική αξιολόγηση ενός παιδιού είναι εξαιρετικά σημαντική προκειμένου να σχεδιαστεί ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα παρέμβασης.

 

 

 

 

 

 

 

About Author