Τι είναι η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής / Υπερκινητικότητας / Παρορμητικότητας

Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ, όπως είναι γνωστή από τα ακρωνύμια ή ADHD διεθνώς) αποτελεί μια από τις συχνότερες διαταραχές που εμφανίζονται σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Η ΔΕΠΥ επηρεάζει την ικανότητα του παιδιού να ρυθμίζει το επίπεδο της κινητικότητάς του (Υπερκινητικότητα), να ελέγχει τη συμπεριφορά του (Παρορμητικότητα), να οργανώνει και να συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένες δραστηριότητες, χωρίς να διασπάται από άσχετα ερεθίσματα (Διάσπαση Προσοχής- Ελλειμματική Προσοχή- Απροσεξία). Η βασική αυτή τριάδα συμπτωμάτων παρουσιάζεται με αταίριαστη, για την ηλικία του παιδιού, ένταση. Τα συμπτώματα παρεμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργικότητα, επηρεάζοντας τη σχολική του επίδοση, τη συμβίωση με τους γονείς και τα αδέλφια και τη σχέση του με τους συνομηλίκους του.

Σύμφωνα με τα Διεθνή Συστήματα Διάγνωσης και Ταξινόμησης, η ΔΕΠΥ διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες (αλλιώς υπότυπους ή κλινικές κατηγορίες) ανάλογα με το ποια συμπτώματα κυριαρχούν στη συμπεριφορά του παιδιού. Έτσι ένα παιδί με ΔΕΠΥ μπορεί να παρουσιάζει:

  • Κυρίως Υπερκινητικότητα και Παρορμητικότητα
  • Κυρίως Διάσπαση Προσοχής- Απροσεξία (γνωστή ως Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- ΔΕΠ)
  • Συνδυασμό Υπερκινητικότητας, Παρορμητικότητας και Διάσπασης Προσοχής (η συχνότερη μορφή)
Ιστορική αναδρομή

Τον 20 αιώνα η ΔΕΠΥ ήταν γνωστή με διάφορα ονόματα:

  • Υπερκινητικό Παιδί
  • Αναπτυξιακή Υπερκινητικότητα
  • Υπερκινητικό σύνδρομο
  • Σύνδρομο της Ελάχιστης Εγκεφαλικής Βλάβης
  • Σύνδρομο της Ελάχιστης Εγκεφαλικής Δυσλειτουργίας ….

Ο Ιπποκράτης 2500 χρόνια πριν περιέγραψε μια νόσο που μοιάζει να είναι η ΔΕΠΥ:

Περιέγραψε παιδιά που….. «αντιδρούν εσπευσμένα στα ερεθίσματα, επιμένουν όμως λιγότερο γιατί η ψυχή μετακινείται γρήγορα στην επόμενη εμπειρία…». Ο Ιπποκράτης εξηγούσε την κατάσταση σαν «διαταραχή της ισορροπίας του νερού και της φωτιάς». Συνιστούσε δε σα θεραπεία «κατανάλωση ψαριού αντί κρέατος, μεγάλες ποσότητες νερού και πολλές σωματικές δραστηριότητες».

Από τους αφορισμούς του Ιπποκράτη

Υπερκινητικότητα

Το περισσότερο ενοχλητικό ίσως από τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ είναι η Υπερκινητικότητα.

Κριτήρια Υπερκινητικότητας:

  • Κινεί νευρικά χέρια και πόδια ή στριφογυρνά νευρικά στη θέση του
  • Σηκώνεται από τη θέση του στην τάξη, ή σε άλλες καταστάσεις που πρέπει να είναι καθιστός/ή
  • Τρέχει εδώ και εκεί ή σκαρφαλώνει, με τρόπο υπερβολικό, σε περιστάσεις που δεν προσφέρονται για αυτές τις δραστηριότητες. Σε εφήβους ή ενήλικες μπορεί να παρατηρείται μόνο υποκειμενικό αίσθημα κινητικής ανησυχίας και να βρίσκονται σε κίνηση συνεχώς τα δάκτυλα, το πόδι κ.ά.
  • Δυσκολεύεται να παίζει ή να συμμετέχει σε δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου ήσυχα
  • Είναι διαρκώς σε κίνηση ή ενεργεί σαν να είναι «στην πρίζα»
  • Μιλά ακατάπαυστα

Υπερκινητικό ή απλά ζωηρό?

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα περισσότερα παιδιά τα χαρακτηρίζει η κίνηση και η ζωηράδα. Η κινητικότητα αυτή τα βοηθά να εξερευνούν και να μαθαίνουν. Στη ΔΕΠΥ όμως παρουσιάζεται Υπερκινητικότητα, που δεν είναι κατάλληλη για την ηλικία του παιδιού και παρουσιάζεται παντού. Είναι διαφορετικό να τρέχει συνεχώς ένα παιδί 4 ετών από ένα παιδί 12 ετών και ανεξάρτητα με το που βρίσκεται, στο σπίτι, στο σχολείο, στο ιατρείο, να κινείται υπερβολικά και ανεξέλεγκτα. Επιπρόσθετα, η υπερκινητικότητα αυτή έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Η Υπερκινητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα άλλα είναι Ελλειμματική Προσοχή και Παρορμητικότητα

Ελλειμματική Προσοχή ή Διάσπαση Προσοχής ή Απροσεξία

Η Ελλειμματική Προσοχή στη ΔΕΠΥ σχετίζεται τόσο με τη δυσκολία του παιδιού να συγκεντρωθεί σ’ αυτό που κάνει όσο και με την εύκολη διάσπαση της προσοχής του από αυτό που κάνει.

Κριτήρια Απροσεξίας:

  • Αδυνατεί να εστιάσει την προσοχή του σε λεπτομέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας στο σχολείο, στις σχολικές εργασίες, στο χώρο εργασίας ή σε άλλες δραστηριότητες
  • Δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή του συγκεντρωμένη στη μελέτη, στα καθήκοντά του ή στο παιχνίδι
  • Πολλές φορές φαίνεται να μην ακούει όταν του μιλούν
  • Δεν ακολουθεί μέχρι τέλους τις οδηγίες και συνεπώς δεν μπορεί να ολοκληρώσει σχολικές εργασίες που του ανατίθενται ή καθήκοντα στο χώρο εργασίας, μικροθελήματα ή άλλες υποχρεώσεις (όχι εξαιτίας εναντιωματικής συμπεριφοράς ή αδυναμίας να κατανοήσει τις οδηγίες)
  • Δυσκολεύεται να οργανώσει τα καθήκοντά του, τις εργασίες του ή άλλες δραστηριότητες
  • Αποφεύγει, δείχνει απροθυμία ή δεν επιθυμεί να εμπλακεί σε δραστηριότητες που απαιτούν παρατεταμένη, σταθερή και διαρκή νοητική προσπάθεια (όπως σχολική εργασία ή προετοιμασία των μαθημάτων στο σπίτι)
  • Χάνει πράγματα απαραίτητα για τις δραστηριότητες και τα καθήκοντά του (π.χ. παιχνίδια, σχολικές εργασίες, μολύβια, βιβλία, ή εργαλεία)
  • Διασπάται εύκολα η προσοχή του από εξωτερικά ερεθίσματα
  • Ξεχνά καθημερινές δραστηριότητες και υποχρεώσεις

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι πολλά παιδιά είναι απρόσεκτα και ανυπόμονα. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ όμως είναι υπερβολικά απρόσεκτα για την ηλικία τους και η απροσεξία τους εντοπίζεται σε όλες τις καταστάσεις στις οποίες δραστηριοποιείται το παιδί: στο σπίτι, στο σχολείο, στην παρέα του… Επιπρόσθετα, η διαταραχή αυτή της προσοχής έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Όπως αναφέρθηκε ήδη η απροσεξία μπορεί να οδηγήσει σε μη ολοκληρωμένες εργασίες. Ένα διάσημο παράδειγμα είναι ο Leonardo da Vinci. Αν και είναι διάσημος για τους πίνακές του μόνο 17 είναι ολοκληρωμένοι. Η δυσκολία του αυτή έχει επισημανθεί από τον μαθητή του και βιογράφο του:

«Αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να ολοκληρώσει τίποτα! Σκέφτεται το τέλος πριν την αρχή»

(Wallace, 1966).

Η Διάσπαση Προσοχής είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα άλλα είναι Υπερκινητικότητα και Παρορμητικότητα.

Παρορμητικότητα

Η Παρορμητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ μιλούν ή ενεργούν «χωρίς να σκέφτονται πριν» και αυτό συχνά δημιουργεί προβλήματα….

Κριτήρια Παρορμητικότητας:

  • Απαντάει απερίσκεπτα, πριν ολοκληρωθεί καν η ερώτηση
  • Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του
  • Διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους (π.χ. παρεμβαίνει σε συζητήσεις ή σε παιχνίδια)

Η Παρορμητικότητα συχνά μπλέκει τα παιδιά σε επικίνδυνες και ριψοκίνδυνες καταστάσεις γιατί ποτέ δεν σκέφτονται τα αποτελέσματα μιας συγκεκριμένης πράξης τους.

Όλα τα παιδιά γενικά είναι σε κάποιο βαθμό παρορμητικά. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ όμως είναι συνεχώς υπερβολικά παρορμητικά για την ηλικία τους και η παρορμητικότητά τους εντοπίζεται σε όλες τις καταστάσεις στις οποίες δραστηριοποιείται το παιδί (στο σπίτι, στο σχολείο, στην παρέα του…). Επιπρόσθετα, η παρορμητικότητα αυτή έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Η Παρορμητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα άλλα είναι Υπερκινητικότητα και Ελλειμματική Προσοχή

Σύντομη ιστορική περιγραφή

Let me see if Philip can – Be a little gentleman;
Let me see if he is able – To sit still for once at table”

1846, Heinrich Hoffman, “Zappel-Philipp” (“Fidgety Philip”)

Οι πρώτες έμμεσες περιγραφές ατόμων με ΔΕΠΥ, θεωρείται ότι ξεκινούν ήδη την εποχή του Shakespeare ο οποίος στο έργο Ερρίκος ο 8ος (King Henry VIII) αναφέρθηκε σε άτομα που παρουσίαζαν προβλήματα προσοχής, υπερκινητικότητας και φτωχό έλεγχο των παρορμήσεων. Το 1845, ο Γερμανός παθολόγος και αργότερα ψυχίατρος Heinrich Hoffman, συνέγραψε μια σειρά ιστοριών σαν χριστουγεννιάτικο δώρο στον τρίχρονο γιο του, με πρωταγωνιστή τον Fidgety Phillip ένα παιδί που σήμερα πιθανά θα έπαιρνε τη διάγνωση ΔΕΠΥ. Η πρώτη όμως σημαντική κλινική αναφορά στη ΔΕΠΥ σε παιδιά, έγινε σε τρεις εισηγήσεις του Άγγλου παθολόγου George Still (https://ia600708.us.archive.org/view_archive.php?archive=/22/items/crossref-pre-1909-scholarly-works/10.1016%252Fs0140-6736%252801%252970006-2.zip&file=10.1016%252Fs0140-6736%252801%252970022-0.pdf) στη Βασιλική Ακαδημία Ιατρικής το 1902.

Ο Still αναφέρθηκε σε μια ομάδα 20 παιδιών, τα οποία δεν μπορούσαν να ελέγξουν και να αναστείλουν τις παρορμητικές αντιδράσεις τους και κατά συνέπεια παρουσίαζαν διαταραχές συμπεριφοράς (moral control). Τα παιδιά αυτά, που επιπρόσθετα περιγράφονταν επιθετικά, παθιασμένα, απρόσεκτα, παρορμητικά και υπερκινητικά, σήμερα θα έπαιρναν πιθανά όχι μόνο τη διάγνωση της ΔΕΠΥ αλλά και τη διάγνωση της Διαταραχής Εναντιωματικής Πρόκλησης. Οι παρατηρήσεις του Still ήταν αρκετά οξυδερκείς, και περιέγραφαν αρκετά από τα χαρακτηριστικά της ΔΕΠΥ που θα επιβεβαιώνονταν από την έρευνα τον επόμενο αιώνα: (1) υπεραντιπροσώπευση των αρρένων (3:1 στο δείγμα του Still), (2) υψηλή συννοσηρότητα με διαταραχή διαγωγής και κατάθλιψη, (3) παρουσία αλκοολισμού, παραπτωματικότητας και κατάθλιψης στους βιολογικούς συγγενείς, (4) οικογενή προδιάθεση της διαταραχής, ενδεικτική κληρονομικής νόσου.

Το ενδιαφέρον για τα παιδιά αυτά αυξήθηκε στη Βόρεια Αμερική την περίοδο της μεγάλης επιδημίας εγκεφαλίτιδας (1917-1918). Τα παιδιά που επέζησαν από την εγκεφαλική φλεγμονή παρουσίαζαν πολλά προβλήματα συμπεριφοράς, παρόμοια με αυτά που συνιστούν τη σύγχρονη ΔΕΠΥ. Η διαταραχή ονομάστηκε Σύνδρομο Εγκεφαλικής Βλάβης, στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν όχι μόνο οι παραπάνω περιπτώσεις αλλά και άλλες που οφείλονταν σε τραυματισμό στη διάρκεια του τοκετού, εγκεφαλικό τραύμα, έκθεση σε τοξικές ουσίες και λοιμώξεις (Barkey, 1998). Σταδιακά, η κλινική αυτή οντότητα εξελίχθηκε στο Σύνδρομο Ελάχιστης Εγκεφαλικής Βλάβης και τελικά στο Σύνδρομο Ελάχιστης Εγκεφαλικής Δυσλειτουργίας, καθώς διατυπώθηκαν πολλές επιφυλάξεις αναφορικά με την επάρκεια των ενδείξεων εμφανούς εγκεφαλικού τραυματισμού στις περισσότερες περιπτώσεις.

Στις δεκαετίες του 1950-1970, το ενδιαφέρον μετακινήθηκε από την αιτιολογία, προς μια πιο εξειδικευμένη περιγραφή της συμπεριφοράς, της υπερκινητικότητας και του φτωχού ελέγχου των παρορμήσεων, γεγονός που αποτυπώνεται στην μετονομασία του συνδρόμου ως «Υπερκινητική, Παρορμητική Διαταραχή» ή «Σύνδρομο Υπερκινητικού Παιδιού». Στην έκδοση του επίσημου εγχειριδίου διάγνωσης ψυχιατρικών διαταραχών (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχιατρικών Διαταραχών- Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM-II) η διάγνωση υπό την επίδραση της ψυχαναλυτικής σκέψης έγινε «Υπερκινητική αντίδραση της παιδικής ηλικίας» (Αμερικάνικη Ψυχιατρική Ένωση, 1968).

Στη δεκαετία του 1970, η προσοχή των ερευνητών επικεντρώθηκε με ιδιαίτερη έμφαση περισσότερο στα προβλήματα προσοχής και λιγότερο στην υπερκινητικότητα. Υπογραμμίστηκαν ιδιαίτερα οι δυσκολίες στην επικέντρωση, οργάνωση και διατήρηση της προσοχής σε ένα συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, ανάλογα με τις απαιτήσεις του περιβαλλοντικού πλαισίου. Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σταδιακά στη μετονομασία του συνδρόμου ως Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής (ΔΕΠ) το 1980 (DSM-III, Αμερικάνικη Ψυχιατρική Εταιρεία, 1980). Σημαντική ήταν ιστορικά η διάκριση δύο υποτύπων της διαταραχής: ΔΕΠ με Υπερκινητικότητα και ΔΕΠ χωρίς Υπερκινητικότητα.

Το 1987, η διαταραχή μετονομάστηκε σε Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητας (DSM-III-R Αμερικάνικη Ψυχιατρική Εταιρεία, 1987) καθώς διαπιστώθηκε ότι τα συμπτώματα της υπερκινητικότητας και του ελέγχου της παρορμητικότητας, είναι εξαιρετικά σημαντικά αφενός στη διαφοροποίηση της διαταραχής από άλλες καταστάσεις και αφετέρου στη πρόγνωση του μετέπειτα αναπτυξιακού κινδύνου. Παράλληλα, προσδιορίστηκε η λίστα των διαγνωστικών κριτηρίων για τα 3 πυρηνικά συμπτώματα της διαταραχής.

Το 2013, στην πέμπτη και σύγχρονη έκδοση του Διαγνωστικού Εγχειριδίου των Ψυχιατρικών Διαταραχών (DSM-V, Αμερικάνικη Ψυχιατρική Ένωση, 2013), διατηρείται η ονομασία της διαταραχής ως ΔΕΠΥ, και περιγράφονται τρεις διαφορετικοί υπότυποι ή κλινικές εκφράσεις (clinical presentations) ανάλογα με την κατηγορία των συμπτωμάτων που προεξάρχουν (περισσότερες πληροφορίες θα δοθούν στη συνέχεια).

Η έρευνα συνεχίζεται με αυξανόμενο ενδιαφέρον σε τομείς όπως η αυτορύθμιση της συμπεριφοράς, οι Εκτελεστικές Λειτουργίες, η γενετική και η διάκριση ανάμεσα στις διάφορες εκφράσεις.

Για περισσότερες πληροφορίες πατήστε εδώ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3000907/ και εδώ
https://adhdeurope.eu/news/a-brief-history-of-adhd/