Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ, όπως είναι γνωστή από τα ακρωνύμια ή ADHD διεθνώς) αποτελεί μια από τις συχνότερες διαταραχές που εμφανίζονται σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Η ΔΕΠΥ επηρεάζει την ικανότητα του παιδιού να ρυθμίζει το επίπεδο της κινητικότητάς του (Υπερκινητικότητα), να ελέγχει τη συμπεριφορά του (Παρορμητικότητα), να οργανώνει και να συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένες δραστηριότητες, χωρίς να διασπάται από άσχετα ερεθίσματα (Διάσπαση Προσοχής- Ελλειμματική Προσοχή- Απροσεξία). Η βασική αυτή τριάδα συμπτωμάτων παρουσιάζεται με αταίριαστη, για την ηλικία του παιδιού, ένταση. Τα συμπτώματα παρεμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργικότητα, επηρεάζοντας τη σχολική του επίδοση, τη συμβίωση με τους γονείς και τα αδέλφια και τη σχέση του με τους συνομηλίκους του. 

Σύμφωνα με τα Διεθνή Συστήματα Ταξινόμησης των Παιδικών Διαταραχών, η ΔΕΠΥ διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες (αλλιώς υπότυπους ή κλινικές κατηγορίες) ανάλογα με το ποια συμπτώματα κυριαρχούν στη συμπεριφορά του παιδιού. Έτσι ένα παιδί με ΔΕΠΥ μπορεί να παρουσιάζει:

• Κυρίως Υπερκινητικότητα και Παρορμητικότητα 
• Κυρίως Διάσπαση Προσοχής- Απροσεξία (γνωστή ως Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- ΔΕΠ)
• Συνδυασμό Υπερκινητικότητας, Παρορμητικότητας και Διάσπασης Προσοχής (η συχνότερη μορφή)

 

Ιστορική αναδρομή Τον 20 αιώνα η ΔΕΠΥ ήταν γνωστή με διάφορα ονόματα:        Υπερκινητικό Παιδί         Αναπτυξιακή Υπερκινητικότητα         Υπερκινητικό σύνδρομο          Σύνδρομο της Ελάχιστης Εγκεφαλικής Βλάβης          Σύνδρομο της Ελάχιστης Εγκεφαλικής Δυσλειτουργίας …. Ο Ιπποκράτης 2500 χρόνια πριν περιέγραψε μια νόσο που μοιάζει να είναι η ΔΕΠΥ: Περιέγραψε παιδιά που….. «αντιδρούν εσπευσμένα στα ερεθίσματα, επιμένουν όμως λιγότερο γιατί η ψυχή μετακινείται γρήγορα στην επόμενη εμπειρία…». Ο Ιπποκράτης εξηγούσε την κατάσταση σαν «διαταραχή της ισορροπίας του νερού και της φωτιάς». Συνιστούσε δε σα θεραπεία «κατανάλωση ψαριού αντί κρέατος, μεγάλες ποσότητες νερού και πολλές σωματικές δραστηριότητες». Από τους αφορισμούς του Ιπποκράτη

Υπερκινητικότητα

Το περισσότερο ενοχλητικό ίσως από τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ είναι η Υπερκινητικότητα.

Κριτήρια Υπερκινητικότητας:

• Κινεί νευρικά χέρια και πόδια ή στριφογυρνά νευρικά στη θέση του 
• Σηκώνεται από τη θέση του στην τάξη, ή σε άλλες καταστάσεις που πρέπει να είναι καθιστός/ή
• Τρέχει εδώ και εκεί ή σκαρφαλώνει, με τρόπο υπερβολικό, σε περιστάσεις που δεν προσφέρονται για αυτές τις δραστηριότητες. Σε εφήβους ή ενήλικες μπορεί να παρατηρείται μόνο υποκειμενικό αίσθημα κινητικής ανησυχίας και να βρίσκονται σε κίνηση συνεχώς τα δάκτυλα, το πόδι κ.ά.
• Δυσκολεύεται να παίζει ή να συμμετέχει σε δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου ήσυχα
• Είναι διαρκώς σε κίνηση ή ενεργεί σαν να είναι «στην πρίζα»
• Μιλά ακατάπαυστα

Υπερκινητικό ή απλά ζωηρό?

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα περισσότερα παιδιά τα χαρακτηρίζει η κίνηση και η ζωηράδα. Η κινητικότητα αυτή τα βοηθά να εξερευνούν και να μαθαίνουν. Στη ΔΕΠΥ όμως παρουσιάζεται Υπερκινητικότητα, που δεν είναι κατάλληλη για την ηλικία του παιδιού και παρουσιάζεται παντού. Είναι διαφορετικό να τρέχει συνεχώς ένα παιδί 4 ετών από ένα παιδί 12 ετών και ανεξάρτητα με το που βρίσκεται, στο σπίτι, στο σχολείο, στο ιατρείο, να κινείται υπερβολικά και ανεξέλεγκτα. Επιπρόσθετα, η υπερκινητικότητα αυτή έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Η Υπερκινητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα άλλα είναι Ελλειμματική Προσοχή και Παρορμητικότητα

Ελλειμματική Προσοχή ή Διάσπαση Προσοχής ή Απροσεξία

Η Ελλειμματική Προσοχή στη ΔΕΠΥ σχετίζεται τόσο με τη δυσκολία του παιδιού να συγκεντρωθεί σ’ αυτό που κάνει όσο και με την εύκολη διάσπαση της προσοχής του από αυτό που κάνει.

Κριτήρια Απροσεξίας:                                              

• Αδυνατεί να εστιάσει την προσοχή του σε λεπτομέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας στο σχολείο, στις σχολικές εργασίες, στο χώρο εργασίας ή σε άλλες δραστηριότητες
• Δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή του συγκεντρωμένη στη μελέτη, στα καθήκοντά του ή στο παιχνίδι
• Πολλές φορές φαίνεται να μην ακούει όταν του μιλούν
• Δεν ακολουθεί μέχρι τέλους τις οδηγίες και συνεπώς δεν μπορεί να ολοκληρώσει σχολικές εργασίες που του ανατίθενται ή καθήκοντα στο χώρο εργασίας, μικροθελήματα ή άλλες υποχρεώσεις (όχι εξαιτίας εναντιωματικής συμπεριφοράς ή αδυναμίας να κατανοήσει τις οδηγίες)
• Δυσκολεύεται να οργανώσει τα καθήκοντά του, τις εργασίες του ή άλλες δραστηριότητες
• Αποφεύγει, δείχνει απροθυμία ή δεν επιθυμεί να εμπλακεί σε δραστηριότητες που απαιτούν παρατεταμένη, σταθερή και διαρκή νοητική προσπάθεια (όπως σχολική εργασία ή προετοιμασία των μαθημάτων στο σπίτι)
• Χάνει πράγματα απαραίτητα για τις δραστηριότητες και τα καθήκοντά του  (π.χ. παιχνίδια, σχολικές εργασίες, μολύβια, βιβλία, ή εργαλεία)
•  Διασπάται εύκολα η προσοχή του από εξωτερικά ερεθίσματα
• Ξεχνά καθημερινές δραστηριότητες και υποχρεώσεις

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι πολλά παιδιά είναι απρόσεκτα και ανυπόμονα. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ όμως είναι υπερβολικά απρόσεκτα για την ηλικία τους και η απροσεξία τους εντοπίζεται σε όλες τις καταστάσεις στις οποίες δραστηριοποιείται το παιδί: στο σπίτι, στο σχολείο, στην παρέα του… Επιπρόσθετα, η διαταραχή αυτή της προσοχής έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Όπως αναφέρθηκε ήδη η απροσεξία μπορεί να οδηγήσει σε μη ολοκληρωμένες εργασίες. Ένα διάσημο παράδειγμα είναι ο Leonardo da Vinci. Αν και είναι διάσημος για τους πίνακές του μόνο 17 είναι ολοκληρωμένοι. Η δυσκολία του αυτή έχει επισημανθεί από τον μαθητή του και βιογράφο του:

«Αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να ολοκληρώσει τίποτα! Σκέφτεται το τέλος πριν την αρχή»

(Wallace, 1966).

Παρορμητικότητα

Η Παρορμητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ μιλούν ή ενεργούν «χωρίς να σκέφτονται πριν» και αυτό συχνά δημιουργεί προβλήματα….

Κριτήρια Παρορμητικότητας:

• Απαντάει απερίσκεπτα, πριν ολοκληρωθεί καν η ερώτηση 
• Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του
• Διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους (π.χ. παρεμβαίνει σε συζητήσεις ή σε παιχνίδια)

Η Παρορμητικότητα συχνά μπλέκει τα παιδιά σε επικίνδυνες και ριψοκίνδυνες καταστάσεις γιατί ποτέ δεν σκέφτονται τα αποτελέσματα μιας συγκεκριμένης πράξης τους. 

Όλα τα παιδιά γενικά είναι σε κάποιο βαθμό παρορμητικά. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ όμως είναι συνεχώς υπερβολικά παρορμητικά για την ηλικία τους και η παρορμητικότητά τους εντοπίζεται σε όλες τις καταστάσεις στις οποίες δραστηριοποιείται το παιδί (στο σπίτι, στο σχολείο, στην παρέα του…). Επιπρόσθετα, η παρορμητικότητα αυτή έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή του λειτουργία.

Η Παρορμητικότητα είναι ένα από τα τρία κύρια συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα άλλα είναι Υπερκινητικότητα και Ελλειμματική Προσοχή

Συχνότητα

Η ΔΕΠΥ είναι η συχνότερη διαταραχή της σχολικής ηλικίας, με συχνότητα που κυμαίνεται από 3-7% των παιδιών αυτής της ηλικίας παγκοσμίως. Στην Ελλάδα το ποσοστό υπολογίζεται περίπου στο 5-7%. Το 50% των παιδιών που προσέρχονται για αξιολόγηση σε μονάδες ψυχικής υγείας τελικά διαγιγνώσκονται με ΔΕΠΥ. Είναι συχνότερη στα αγόρια, στα οποία παρουσιάζεται με σχεδόν διπλάσια ή και τριπλάσια συχνότητα σε σχέση με τα κορίτσια. Πρέπει να σημειωθεί όμως, ότι τα κορίτσια παρουσιάζουν κυρίως ελλειμματική προσοχή και όχι διασπαστική συμπεριφορά (δηλαδή ΔΕΠ), με αποτέλεσμα συχνά να διαλάθουν της προσοχής γονέων και εκπαιδευτικών.

Λόγω του τεράστιου ενδιαφέροντος για τη ΔΕΠΥ από την επιστημονική και την ιατρική κοινότητα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και το γενικό κοινό εδώ και αρκετές δεκαετίες, συχνά πυροδοτούνται δημόσιες διαμάχες σχετικά με την εγκυρότητα της διάγνωσης και τη συχνότητα της διαταραχής.  Αφετηρία της συζήτησης αυτής συνήθως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και αφορμή  η αλματώδης αύξηση της χορήγησης φαρμακευτικής αγωγής τη δεκαετία του 1990. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αμερικανοί μαθητές χρησιμοποιούν τρεις φορές περισσότερα φάρμακα για τη ΔΕΠΥ από ότι τα παιδιά όλου του υπόλοιπου κόσμου μαζί.  Η συζήτηση αυτή επηρεάζει και την ελληνική επιστημονική κοινότητα αλλά κυρίως τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και την κοινή γνώμη, δημιουργώντας σύγχυση και προβληματισμό. Στην πραγματικότητα όμως, στην Ελλάδα σχετικά πολύ πρόσφατα ασχοληθήκαμε εκτεταμένα και εμπεριστατωμένα με τη ΔΕΠΥ, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί η υπο-διάγνωση και η τμηματική ή μη εξειδικευμένη θεραπευτική προσέγγιση της νόσου. 

Έναρξη και Διάρκεια

Τα συμπτώματα παρατηρούνται πολύ νωρίς και πάντα πριν την ηλικία των 12 ετών. Συχνά οι γονείς αναφέρουν ότι τα παιδιά ήταν «ανήσυχα», «δύσκολα» ακόμα και  όταν ήταν βρέφη. Γενικά η συμπεριφορά του παιδιού αρχίζει να προβληματίζει τους γονείς στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου, όταν παρουσιάζονται δυσκολίες στη μελέτη στο σπίτι και στην παρακολούθηση των μαθημάτων στην τάξη. 

Στο 75% των περιπτώσεων τα συμπτώματα επιμένουν στην ενήλικο ζωή, αν και τα επίπεδα της υπερκινητικότητας μειώνονται με την ηλικία.

Αιτιολογία

Η ακριβής αιτιολογία της ΔΕΠΥ δεν είναι ακόμα απολύτως εξακριβωμένη. Οι ειδικοί συμφωνούν στο ότι η ΔΕΠΥ είναι κυρίως μια βιολογική νόσος. Η έρευνα έχει δείξει ότι γενετικοί παράγοντες (κληρονομικότητα) παίζουν σημαντικό ρόλο στην παθογένεση της διαταραχής.  Μη γενετικοί παράγοντες (όπως τοξίνες, κάπνισμα, αλκοόλ στη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή ανεπιθύμητα συμβάματα στη διάρκεια του τοκετού) φαίνεται να παίζουν επίσης κάποιο ρόλο.

Η σύγχρονη έρευνα έχει στραφεί στη νευροβιολογία της ΔΕΠΥ.

Πιθανές αιτίες ΔΕΠΥ

Η ακριβής αιτιολογία της ΔΕΠΥ δεν είναι γνωστή. Αυτό όμως που είναι γνωστό και επιστημονικά τεκμηριωμένο είναι ότι η διαταραχή είναι νευροβιολογικής φύσης. Πολλές μελέτες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι προκαλείται από διαταραχή της ισορροπίας χημικών στοιχείων του εγκεφάλου.

Τι σημαίνει αυτό ακριβώς;

Το 1937, αναφέρθηκε για πρώτη φορά η χορήγηση διεγερτικών φαρμάκων σε παιδιά απρόσεκτα και υπερκινητικά. Η χορήγηση αυτή παραδόξως βοηθούσε τα παιδιά να συγκεντρωθούν και μείωνε τα επίπεδα κινητικότητάς τους. Σήμερα τα διεγερτικά φάρμακα χρησιμοποιούνται ευρύτατα στη θεραπεία της ΔΕΠΥ. Η δράση τους οφείλεται στην επίδραση που έχουν στους ισχυρούς χημικούς αγγελιοφόρους του εγκεφάλου που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές. Τα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο δεν έρχονται σε επαφή μεταξύ τους καθώς ανάμεσά τους υπάρχει ένα χάσμα. Οι νευροδιαβιβαστές κυκλοφορούν ανάμεσα στα νευρικά κύτταρα (φωτογραφία αριστερά) μεταφέροντας το ανάλογο σήμα. Με τον τρόπο αυτό επικοινωνούν μεταξύ τους τα νευρικά κύτταρα. Πολλοί ερευνητές θεωρούν ότι η ΔΕΠΥ προκαλείται από δυσλειτουργία αυτής της επικοινωνίας μεταξύ των νευρικών κυττάρων.

Η παράδοξη αυτή αντίδραση στα διεγερτικά, αποδεικνύει τη διαφορετική λειτουργία του εγκεφάλου των ατόμων με ΔΕΠΥ. Στην προσπάθεια να κατανοηθεί αυτή η διαφορά, η έρευνα έχει επικεντρωθεί στη μελέτη δύο κυρίως τομέων, της Γενετικής και του Περιβάλλοντος.

1. Γενετική

Η πλειονότητα των σύγχρονων μελετών, αναδεικνύει το σημαντικό ρόλο γενετικών παραγόντων στην εμφάνιση της ΔΕΠΥ. Εκτιμάται ότι η κληρονομικότητα της ΔΕΠΥ κυμαίνεται μεταξύ 0.75 και 0.91. (1.0 = τελείως γενετικό νόσημα, 0.0 = απολύτως καμία επίδραση γενετικών παραγόντων). 

Ο ρόλος γενετικών παραγόντων ενισχύεται και από το γεγονός ότι η ΔΕΠΥ παρατηρείται με μεγαλύτερη συχνότητα σε οικογένειες. Το 10-35% των παιδιών με ΔΕΠΥ έχουν ένα πρώτο συγγενή που παρουσιάζει επίσης ΔΕΠΥ.  Επιπρόσθετα σχεδόν οι μισοί γονείς που έχουν διαγνωσθεί με ΔΕΠΥ, θα αποκτήσουν ένα παιδί με ΔΕΠΥ. 

Ένας μεγάλος αριθμός ερευνών σε διδύμους, υποστηρίζει επίσης τη γενετική φύση της διαταραχής. Αν η ΔΕΠΥ παρουσιαστεί στον ένα δίδυμο, έχει περισσότερες πιθανότητες να παρουσιαστεί και στον πανομοιότυπο δίδυμο αδελφό, ακόμα και αν τα παιδιά έχουν μεγαλώσει σε διαφορετικές οικογένειες

2. Περιβαλλοντικές (ή μη γενετικές) αιτίες

Γενικά θεωρείται ότι το 50% των περιπτώσεων με ΔΕΠΥ μπορεί να εξηγηθεί από την κληρονομικότητα. Για τις υπόλοιπες περιπτώσεις, έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες προκειμένου να εξηγηθεί η αιτιολογία της ΔΕΠΥ όπως:

• Έκθεση σε τοξικές ουσίες (π.χ. μόλυβδος)
• Επιπλοκές στη διάρκεια της κύησης (πχ. έλλειψη οξυγόνου).
• Χαμηλό βάρος γέννησης (λιγότερο από 1500 γραμμάρια)
• Χαμηλά επίπεδα των ωμέγα-3 λιπαρών οξέων

Όλες οι παραπάνω πιθανές αιτίες, χρειάζονται να μελετηθούν σε μεγαλύτερη έκταση, προκειμένου να αποδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο σχετίζονται με τη ΔΕΠΥ.

ΓΟΝΕΙΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣΤΕ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ.

Όλοι γνωρίζουν ότι οι μητέρες απαγορεύεται να καπνίζουν στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, πρόσφατες όμως έρευνες επισημαίνουν ότι ακόμα και το προγεννητικό κάπνισμα μπορεί να προκαλέσει ΔΕΠΥ. Η έρευνα υποστηρίζει ότι οι μητέρες που δεν έχουν καπνίσει ποτέ έχουν λιγότερες πιθανότητες να αποκτήσουν παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες ή υπερκινητικότητα.

3. Άλλες πιθανές αιτίες

Κατά καιρούς έχουν αναφερθεί και κάποιες άλλες πιθανές αιτίες. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι η συσχέτισή τους με τη ΔΕΠΥ δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά.  Σύμφωνα με τα Διεθνή Συμβούλια Υγείας (National Institutes on Health), η ΔΕΠΥ δεν προκαλείται συνήθως από:

• Πολύ τηλεόραση 
• Ζάχαρη 
• Καφέ 
• Χρωστικές ή συντηρητικά τροφίμων
• Δυσλειτουργική οικογενειακή κατάσταση 
• Ανεπαρκή σχολεία 

Τροφικές αλλεργίες,  προσθετικά και συντηρητικά τροφίμων Τα συντηρητικά τροφών και οι τροφικές αλλεργίες έχουν ενοχοποιηθεί κατά καιρούς στην αιτιολογία της ΔΕΠΥ. Σε ανασκόπηση όμως μελετών επισημαίνεται ότι το 5% μόνο των παιδιών με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν βελτίωση της συμπεριφοράς ή των γνωστικών τους λειτουργιών εφαρμόζοντας αλλαγές στη διατροφή τους. Το εύρημα αυτό υποδηλώνει ότι στην πλειονότητα των παιδιών με ΔΕΠΥ οι τροφικές αλλεργίες δεν παίζουν σημαντικό ρόλο.

Άλλα προβλήματα που συχνά συνυπάρχουν

Στα δύο τρίτα των παιδιών η ΔΕΠΥ παρουσιάζεται σε συνδυασμό με άλλες διαταραχές. Το 30-50% των παιδιών έχουν προβλήματα διαγωγής (λένε ψέματα, κάνουν σκασιαρχείο, είναι ανυπάκουα, μπλέκουν σε καβγάδες). Το 20-25% έχουν αγχώδη συμπτώματα. Γενικά το 50% των παιδιών έχουν μαθησιακές δυσκολίες και χαμηλή σχολική επίδοση.

Επιπτώσεις

Η μη έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ οδηγεί σε ακόμα σοβαρότερα προβλήματα στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή. Οι έφηβοι μετά από τις συνεχείς αποτυχίες στο σχολείο και τις συχνές συγκρούσεις με την οικογένεια, τους δασκάλους και τους συνομηλίκους τους, αποκτούν χαμηλή αυτοεκτίμηση, απομονώνονται από τους άλλους και γίνονται επιθετικοί. Ακόμα και παιδιά με εξαιρετικό νοητικό δυναμικό και πολύ θέληση, καταλήγουν να έχουν πολύ χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Εξαιτίας της παρορμητικότητας έχουν ριψοκίνδυνες συμπεριφορές που μπορούν να τους οδηγήσουν σε ατυχήματα, συμπεριφορές υψηλού κινδύνου ή κατάχρηση ουσιών. Η λειτουργία της οικογένειας διαταράσσεται, καθώς εμφανίζονται συγκρούσεις ανάμεσα στα μέλη της για το ποιος φταίει.

Τι πρέπει να κάνετε αν υποπτεύεστε ότι το παιδί σας έχει ΔΕΠΥ

Το πρώτο που πρέπει να κάνει κανείς όταν το παιδί του έχει την τριάδα των συμπτωμάτων Υπερκινητικότητα, Απροσεξία και Παρορμητικότητα, είναι να απευθυνθεί σε κάποιον εξειδικευμένο για τη ΔΕΠΥ παιδοψυχίατρο ή Κέντρο Ειδικών Θεραπειών, προκειμένου να γίνει αξιολόγηση από διεπιστημονική ομάδα. Η διάγνωση τελικά τίθεται από παιδοψυχίατρο.

Διάγνωση

Η διάγνωση της ΔΕΠΥ βασίζεται σε μια εν τω βάθει και εκτεταμένη διαδικασία αξιολόγησης. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε όλα τα βήματα που μπορεί να περιλαμβάνει η διαγνωστική διαδικασία. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι η αξιολόγηση που περιγράφεται στη συνέχεια είναι η «ιδανική». Στην πράξη δεν απαιτούνται όλα αυτά τα βήματα προκειμένου να τεθεί η διάγνωση. Αναφερόμαστε όμως σε αυτά προκειμένου να εξοικειωθείτε με την ορολογία που μπορεί να έχετε διαβάσει ή ακούσει και στις αξιολογήσεις που πιθανά θα σας ζητηθούν από κάποιον ειδικό.

1.Το πρώτο βήμα είναι η επίσκεψη σε κάποιο ειδικό

Η πρώτη επίσκεψη γίνεται με τους γονείς και το παιδί. Περιλαμβάνει το πρώτο τμήμα της διαγνωστικής διαδικασίας που είναι η «Συνέντευξη Γονέων», με ερωτήσεις σχετικά με την ανάπτυξη και τη συμπεριφορά του παιδιού, όπως:

• ηλικία έναρξης συμπτωμάτων 
• ιστορικό του παιδιού
• συμπεριφορά του παιδιού στο σπίτι και στο σχολείο
• σχέση με τους γονείς και τα άλλα μέλη της οικογένειας 
• ιατρικό ιστορικό (του παιδιού και της εκτεταμένης οικογένειας) 
• περιβαλλοντικούς παράγοντες (γονεϊκή δυσλειτουργία, οικογενειακές συγκρούσεις)

Η συνέντευξη αυτή θα διερευνήσει άλλες πιθανές αιτίες που οδηγούν στην εμφάνιση των υπερκινητικών συμπτωμάτων, ή επιπρόσθετες δυσκολίες που πιθανόν να συνυπάρχουν. Η παρουσία του παιδιού είναι πολύ σημαντική όχι μόνο για να αξιολογηθεί η συμπτωματολογία αλλά και για να εκτιμηθεί ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα μέλη της οικογένειας.

Να είστε εξαιρετικά επιφυλακτικοί αν ο ειδικός διαγνώσει το παιδί σας με ΔΕΠΥ μετά από μία και μόνο συνάντηση. Όπως έχουμε ήδη πει η διάγνωση “βασίζεται σε μια εν τω βάθει και εκτεταμένη διαδικασία αξιολόγησης“.

2.Τα διαγνωστικά κριτήρια

Στην κλινική πράξη οι ειδικοί χρησιμοποιούν «διαγνωστικά κριτήρια» προκειμένου να αξιολογήσουν τη συμπεριφορά ενός παιδιού και να κρίνουν αν αυτή παραπέμπει ή όχι σε κάποια διάγνωση. Τα διαγνωστικά κριτήρια περιγράφουν τα συμπτώματα μιας συγκεκριμένης διαταραχής, προκειμένου ανεξάρτητοι επιστήμονες να αξιολογούν με τον ίδιο τρόπο τις παρατηρούμενες συμπεριφορές.

Τα συνήθη διαγνωστικά κριτήρια που χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα, περιλαμβάνονται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχιατρικών Διαταραχών DSM-5, της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Ένωσης (American Psychiatric Association, 2013, Diagnostic and statistical manual of mental disorders- DSM-5), Washington, D.C.: American Psychiatric Association) και στη Διεθνή Στατιστική Ταξινόμηση Νόσων και συναφών προβλημάτων ICD-10, του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Word Health Organization, 2008, International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision- ICD-10).

3.Κλίμακες Αξιολόγησης

Κατά τη διάρκεια της διαγνωστικής διαδικασίας, μπορεί να ζητηθεί στους γονείς να συμπληρώσουν κάποια «Κλίμακα Αξιολόγησης» της συμπεριφοράς του παιδιού. Η Κλίμακα Αξιολόγησης είναι απλά μια γραπτή λίστα ερωτήσεων (ή συμπεριφορών) που βαθμολογούνται από τους γονείς σύμφωνα με τις οδηγίες που δίνονται.

Για παράδειγμα:

Βάλτε έναν κύκλο στον αριθμό (0-3) που περιγράφει καλύτερα τη συμπεριφορά του παιδιού κατά τη διάρκεια της τελευταίας εβδομάδας

1. Χάνει αντικείμενα που τα χρειάζεται για τις σχολικές εργασίες ή δραστηριότητες 0-1-2-3

Η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη Κλίμακα Αξιολόγησης είναι το Ερωτηματολόγιο Γονέων του Achenbach (CBCL), το οποίο χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το Ερωτηματολόγιο Εκπαιδευτικών (Teacher Report File-TRF), το Ερωτηματολόγιο Εφήβων (Youth Self Report-YSR) και τα Ερωτηματολόγια για Ενήλικες.  (Στην Ελλάδα έχουν σταθμιστεί, από τους Α. Ρούσσου και συνεργάτες)

Κλίμακα ειδική στην αξιολόγηση της ΔΕΠΥ είναι η Ελληνική Κλίμακα Αξιολόγησης της ΔΕΠΥ- IV.  (Ελληνική   Κλίμακα   Αξιολόγησης της ΔΕΠΥ- IV για Γονείς και Εκπαιδευτικούς (Α. Καλαντζή – Αζίζι, Κ. Αγγελή, Γ. Ευσταθίου,2005)- Στάθμιση της ADHD Rating Scale –IV (DuPaul, Power, Anastopoulos & Reid, 1998).

4.Αξιολόγηση στο σχολικό πλαίσιο

Η ουσιαστική συνεργασία με το σχολείο είναι απαραίτητη στο στάδιο της διάγνωσης, προκειμένου να συλλέξουμε πληροφορίες για τη συμπεριφορά του μαθητή στο σχολείο, τόσο κατά τη διάρκεια του μαθήματος όσο και κατά τη διάρκεια της συναναστροφής του με τα άλλα παιδιά. Υπενθυμίζουμε ότι για να τεθεί η διάγνωση της ΔΕΠΥ τα συμπτώματα πρέπει να είναι παρόντα σε όλα τα πλαίσια στα οποία δραστηριοποιείται το παιδί, δηλαδή στο σπίτι και στο σχολείο.

5.Παρατήρηση

Η παρατήρηση του παιδιού στο φυσικό του περιβάλλον (π.χ. σπίτι, σχολείο) μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για τη συμπεριφορά του και για τον τρόπο που οι γονείς ή ο δάσκαλος το αντιμετωπίζουν. Ταυτόχρονα, μπορεί να αναδείξει συγκεκριμένες, μη φανερές αφορμές που μπορεί να επιδεινώνουν τη συμπεριφορά του παιδιού.  Η παρατήρηση, εκτός από τη διαγνωστική διαδικασία, βοηθά επίσης στη συλλογή πληροφοριών χρήσιμων στη διαμόρφωση του θεραπευτικού προγράμματος.

6.Νευροψυχολογικές Δοκιμασίες

Αν και δεν υπάρχει ένα ειδικό τεστ για τη ΔΕΠΥ, υπάρχουν αρκετές δοκιμασίες που μπορεί να βοηθήσουν και να ενισχύσουν τη διάγνωσή μας. Οι δοκιμασίες αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διαφοροποίηση των τριών  υποτύπων της ΔΕΠΥ. 

Συνήθως για τη ΔΕΠΥ χρησιμοποιούνται «Δοκιμασίες Συνεχούς Απόδοσης» (Continuous Performance Tests, CPT) που ελέγχουν το χρονικό διάστημα που μπορεί ένα παιδί να μείνει συγκεντρωμένο σε αυτό που κάνει αλλά και πόσο παρορμητικό μπορεί να γίνει με την πάροδο της ώρας.

Ακολουθεί μια λίστα Νευροψυχολογικών Δοκιμασιών μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάγνωση της ΔΕΠΥ: 

• Conners’ Continuous Performance Test
• Stroop Test
• Integrated Visual and Auditory Continuous Performance Test (IVA)
• Gordon Diagnostic Systems
• Yale Children’s Inventory (YCI)
• Attention Battery
• Wechsler Intelligence Scales for Children (WISC-R)
• T.O.V.A – Test of Variables of Attention
• Learning Efficiency Test II (LETT-II)
• Developmental Test of Visual Motor Integration (VIM)
• Wide Range Achievement Test (WRAT-R)

7.Ιατρική Εξέταση

Η Ιατρική Εξέταση στοχεύει στο αποκλεισμό «οργανικών» νοσημάτων που μπορεί να προκαλέσουν συμπτώματα παρόμοια με εκείνα της ΔΕΠΥ.

Η ιατρική εξέταση πρέπει να περιλαμβάνει: 

• Τη λήψη ιατρικού ιστορικού σχετικά με:
• Την κατάκτηση των αναπτυξιακών οροσήμων (ομιλία, βάδιση, κλπ), 
• Τη χρήση ουσιών.
• Την ύπαρξη σοβαρών νοσημάτων ή τραυμάτων
• Τον αποκλεισμό οφθαλμολογικών ή άλλων νοσημάτων 
• Εξετάσεις αίματος  

Η ιατρική εξέταση όπως αναφέρθηκε γίνεται για να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ύπαρξης «ιατρικού νοσήματος» όπως: 

• Θυρεοειδική δυσλειτουργία
• Σύνδρομο Εύθραυστου Χ
• Εμβρυϊκό Αλκοολικό Σύνδρομο
• Ανεπάρκεια G6PD
• Φαινυλκετονουρία
• Εγκεφαλικές βλάβες

8.Ειδικές αξιολογήσεις

• Σε περιπτώσεις που κρίνεται απαραίτητο γίνεται
• εργοθεραπευτική,
• λογοπεδική και
• μαθησιακή αξιολόγηση

Τέλος πρέπει να πούμε ότι η διαγνωστική διαδικασία θεωρείται μια «ομαδική» διαδικασία αφού συμπεριλαμβάνει όλους όσους έρχονται σε επαφή με το παιδί (γονείς, σχολείο, φιλικό περιβάλλον, ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον και ειδικούς)

Θεραπεία

Μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρχει συγκεκριμένη θεραπεία που να «γιατρεύει» τη ΔΕΠΥ. Τα καλά νέα όμως είναι ότι υπάρχουν πολλές θεραπείες που βοηθούν στον έλεγχο των συμπτωμάτων. Αυτή τη στιγμή είναι διαθέσιμες και στην Ελλάδα Θεραπείες Συμπεριφοράς και Φαρμακευτικά Σκευάσματα που οδηγούν στη ρύθμιση της συμπεριφοράς του παιδιού και αποτρέπουν την εμφάνιση ακόμα σοβαρότερων προβλημάτων.

Μετά τη διάγνωση

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κατανοήσετε είναι ότι:

“Δεν είστε μόνοι!”

Όπως αναφέρθηκε η ΔΕΠΥ είναι μια από τις συχνότερες διαταραχές που παρατηρούνται σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Υπολογίστε!! Με δεδομένο ότι η Ελλάδα έχει 10.000.000 πληθυσμό και η συχνότητα της ΔΕΠΥ είναι 3-5%, 13.000 παιδιά περίπου ταλαιπωρούνται από τα ίδια ακριβώς προβλήματα σε διαφορετικό ίσως βαθμό. Πολλοί φίλοι σας, συγγενείς σας ή συνάδελφοί σας έχουν τους ίδιους με σας προβληματισμούς. 

Στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετά δημόσια ή ιδιωτικά εξειδικευμένα Κέντρα στα οποία κανείς μπορεί να απευθυνθεί. Οι γονείς πρέπει να ενημερωθούν σχετικά με τη φύση της διαταραχής και να εκπαιδευτούν σε τρόπους ελέγχου της συμπεριφοράς του παιδιού. Επίσης πρέπει να συνεργάζονται στενά με το σχολείο και ιδιαίτερα με τον εκπαιδευτικό  προκειμένου να βοηθήσουν ολοκληρωμένα το παιδί τους.

Τεχνικές τροποποίησης της συμπεριφοράς

Στο σημείο αυτό θα δώσουμε μερικά παραδείγματα τρόπων με τους οποίους μπορείτε να εφαρμόσετε συμπεριφορικές τεχνικές προκειμένου  να ελέγξετε τη συμπεριφορά ατόμων με ΔΕΠΥ. 

Βήμα 1^ο: Καθορίστε Θετικές και Αρνητικές Συνέπειες (Ανταμοιβές και Ποινές)

Προκειμένου να ελέγξουμε τη συμπεριφορά του παιδιού πρέπει να ανακαλύψουμε ποια πράγματα του αρέσουν (Ανταμοιβές) και ποια δεν του αρέσουν (Ποινές). Για τα περισσότερα παιδιά οι Ανταμοιβές συνήθως περιλαμβάνουν:

• Παιχνίδι/Συντροφιά φίλων  
• Τηλεόραση 
• Υπολογιστές, ηλεκτρονικά παιχνίδια
• Γλυκίσματα
• Και πολλά άλλα ……

Παρομοίως για τα περισσότερα παιδιά Ποινή είναι:

• Δουλειές στο σπίτι (π.χ. καθάρισε το δωμάτιό σου)
• Να μείνει μόνο του στο δωμάτιό του για περιορισμένο χρονικό διάστημα και ανάλογο με την ηλικία (time out)

• Και πολλά άλλα ……

Το κάθε παιδί έχει συγκεκριμένα και ιδιαίτερα πράγματα που του αρέσουν ή όχι. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να επιλέξει κανείς Ανταμοιβή και Ποινή.   

Βήμα 2ο: Χρήση των Ανταμοιβών και των Ποινών

Μετά τον προσδιορισμό, γίνεται χρήση των Ανταμοιβών και των Ποινών ανάλογα με τη συμπεριφορά του παιδιού. 

Για παράδειγμα:

Στην περίπτωση που το παιδί για αρκετή ώρα έχει διατηρήσει μια επιθυμητή συμπεριφορά τότε μπορούμε να το ενισχύσουμε δίνοντάς του μια Αμοιβή.

Παρόμοια, όταν το παιδί συμπεριφέρεται άσχημα, μπορούμε να μειώσουμε την πιθανότητα να συνεχίσει την παραπάνω συμπεριφορά εφαρμόζοντας μια Ποινή ή αποσύροντας μια Αμοιβή.

Περισσότερο αποτελεσματικές τεχνικές, μπορούν να εφαρμοστούν με βάση τις συμπεριφορικές αρχές.

Συνεργασία με το σχολείο

Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν για τη συχνότητα εμφάνισης της ΔΕΠΥ, σε κάθε σχολική τάξη υπάρχει τουλάχιστον 1-2 παιδιά με ΔΕΠΥ. Ο εκπαιδευτικός παλεύει να βοηθήσει και να ελέγξει τη συμπεριφορά του παιδιού χωρίς ουσιαστικά να έχει την κατάλληλη ενημέρωση και εκπαίδευση αλλά και χωρίς κάποιες φορές να βρίσκει συμμάχους σε αυτή του την προσπάθεια.  Το τρίγωνο ειδικός-οικογένεια-σχολείο υποστηρίζεται από όλες τις έρευνες ως το πλέον αποτελεσματικό για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ.

Φαρμακολογικές θεραπείες

Οι φαρμακολογικές θεραπείες χρησιμοποιούνται ευρέως στη θεραπεία της ΔΕΠΥ παγκοσμίως, πρέπει όμως να πλαισιώνονται και από πολλές άλλες θεραπευτικές παρεμβάσεις  Στην Ελλάδα, η έλλειψη ενημέρωσης και η αρνητική δημοσιότητα των φαρμακολογικών θεραπειών, έχουν οδηγήσει σε πολύ χαμηλά ποσοστά χορήγησης, με πολύ αρνητικές συνέπειες για τα ίδια τα παιδιά αλλά και για τις οικογένειές τους. Οι φαρμακευτικές ουσίες δεν ελαττώνουν μόνο τη συμπτωματολογία των παιδιών αλλά τα βοηθούν να συγκεντρωθούν στο σπίτι και στο σχολείο, με αποτέλεσμα να βελτιώνουν τις σχολικές τους επιδόσεις.

Ειδικό Ιατρείο Διάγνωσης και Αντιμετώπισης Διαταραχών Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας

Κάθε χρόνο δεχόμαστε εκατοντάδες ερωτήσεις σχετικά με το τι είναι «Υπερκινητικότητα» αλλά και για το ποιες είναι οι εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ). Η συμμετοχή των εκπαιδευτικών είναι εξαιρετικής σημασίας στην αναγνώριση των παιδιών με την ύποπτη συμπεριφορά, την ευαισθητοποίηση και την ενημέρωση των γονέων αλλά και τη συνεργασία με τους ειδικού  για την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος.